Powstanie w getcie warszawskim

W getcie warszawskim, utworzonym w 1940 roku przez Niemców, osadzono ponad 400 tysięcy Żydów, z których dziesiątki tysięcy zmarły z powodu chorób i głodu. 22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli deportację więźniów getta do obozu zagłady w Treblince, a niemal 300 tysięcy warszawskich Żydów tam zginęło. W jesieni 1942 roku, w tzw. getcie szczątkowym, pozostało już tylko kilkadziesiąt tysięcy Żydów, głównie ludzi młodych i w sile wieku, którzy pracowali w niemieckich warsztatach produkcyjnych, nazywanych "szopami". W takiej sytuacji, kiedy nie było już nic do stracenia, wśród młodzieży żydowskiej pojawiła się myśl o zbrojnym oporze.

Wybuch powstania

W przeddzień święta Pesach, tj. 19 kwietnia 1943 roku, niemieckie oddziały, wspierane przez czołgi i wozy pancerne, po raz kolejny wkroczyły do getta w celu ostatecznej likwidacji. W odpowiedzi na to około 300-500 członków ŻOB, podzielonych na 22 grupy bojowe pod zwierzchnim dowództwem Anielewicza, oraz około 250 bojowców ŻZW stanęło do walki przeciwko nim. Ponadto, istniały także luźne grupy uzbrojonych Żydów, którzy nie byli częścią głównych organizacji konspiracyjnych. Z kolei po stronie niemieckiej, w codziennych akcjach bojowych, brało udział ponad tysiąc żołnierzy Waffen-SS i policjantów.

Pierwszy opór Niemcom stawili bojowcy ŻOB na skrzyżowaniach Gęsiej i Nalewek oraz Miłej i Zamenhofa, gdzie z pozycji na piętrach domów ostrzelali i obrzucili granatami i butelkami z benzyną wkraczające kolumny niemieckie. Po południu 19 kwietnia rozgorzały walki o pl. Muranowski broniony przez zgrupowanie ŻZW pod dowództwem Pawła Frenkla. Trwały one przez następne trzy dni. Symbolem powstania stały się flagi – syjonistyczna z gwiazdą Dawida i polska biało-czerwona, wywieszone przez bojowców ŻZW na wysokiej kamienicy przy pl. Muranowskim.

W getcie walki regularne miały miejsce tylko przez kilka dni po wybuchu powstania. Powstańcy nie byli w stanie kontynuować oporu ze względu na brak amunicji oraz celowo wzniecane przez Niemców pożary, które spowodowały, że zostali zepchnięci do bunkrów i piwnic, gdzie chronili się razem z ludnością cywilną. Tam organizowali wypady i zasadzki na patrolujących getto Niemców. Walki stały się coraz bardziej chaotyczne, a od końca kwietnia powstańcy ukrywali się w bunkrach w ciągu dnia, wychodząc jedynie w nocy, aby prowadzić wymianę ognia z niemieckimi patrolami. Niektóre walki z Niemcami miały miejsce również podczas obrony bunkrów, a jedną z większych bitew stoczyli bojowcy z grupy Marka Edelmana w dniach 1-3 maja.

Kilkuset uzbrojonych powstańców stanowiło zaledwie ułamek liczącej w kwietniu 1943 roku 45-50 tys. ludzi populacji getta. I to właśnie postawa ludności cywilnej, która nie chciała podporządkować się niemieckim rozkazom o wysiedleniu i z uporem trwała w bunkrach i kryjówkach, przesądziła to tym, że niemiecka akcja likwidacyjna trwała aż cztery tygodnie.

Celem Niemców była deportacja robotników szopów do obozów pracy na Lubelszczyźnie, a "dzikich", tj. niezatrudnionych Żydów – na śmierć do Treblinki. Powszechny bierny opór ludności był dla nich zaskoczeniem. Zmuszeni byli systematycznie przeczesywać kolejne kwartały ulic. By wypędzić Żydów z kryjówek, zaczęli podpalać dom po domu. Do wykrytych bunkrów wrzucali świece dymne i niszczyli je przy pomocy materiałów wybuchowych. Schwytanych cywilów pędzili na Umschlagplatz, skąd odchodziły transporty do obozów (od 12 maja – tylko do Treblinki), a powstańców, ale też wielu cywilów, zabijali na miejscu.

Koniec powstania

Niewielu powstańcom udało się uciec z płonącego getta poprzez kanały i podziemne tunele. Większość z nich zginęła w wyniku denuncjacji lub w walce partyzanckiej, a niektórzy później brali udział w powstaniu warszawskim w 1944 roku. W dniu 8 maja 1943 roku Niemcy odkryli bunkier dowództwa ŻOB przy ulicy Miłej 18. Około stu bojowców, w tym Mordechaj Anielewicz, udusiło się dymem lub popełniło samobójstwo, aby uniknąć schwytania przez Niemców.

Jednak walki pojedynczych grup powstańczych, które pozostały w getcie, trwały dalej. 16 maja, wobec coraz mniejszej liczby chwytanych Żydów, Stroop zdecydował zakończyć swoją akcję. Tego dnia wieczorem na znak zwycięstwa Niemcy wysadzili w powietrze znajdującą się poza terenem getta szczątkowego Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie.

Mimo spustoszenia, wypalonych domów i nieodkrytych bunkrów, nadal pozostawali tam ludzie, zarówno cywile, jak i nieliczni powstańcy. Niemieckie raporty policyjne oraz polska prasa konspiracyjna informowały, że aż do czerwca słychać było strzały na terenie getta. Niektórzy "gruzowcy" ukrywali się w ruinach getta aż do końca 1943 roku.

Rocznicę powstania w getcie warszawskim upamiętnia akcja Żonkile organizowana corocznie 19 kwietnia. W 2023 roku kampania odbywa się w ramach całorocznego programu Muzeum POLIN "Nie bądź obojętny. 80. rocznica powstania w getcie warszawskim".